Niezapowiedziane i pozbawione porządnej definicji słowo „consciousness” (świadomość) nabrało rozmaitych znaczeń i stało się poniekąd lingwistycznym koszmarem. To młode w języku angielskim słowo w ogóle nie istniało w czasach Szekspira i nie ma bezpośrednich odpowiedników w językach romańskich; we francuskim, włoskim, portugalskim i hiszpańskim trzeba zadowolić się ekwiwalentem „conscience” (sumienie) i za pomocą kontekstu doprecyzować, o które znaczenie słowa consciousness chodzi.

Niektóre ze znaczeń świadomości mają związek z optyką obserwatora/użytkownika. Filozofowie, psychologowie, biologowie lub socjologowie patrzą na świadomość inaczej. Inaczej patrzą też zwykli ludzie, którzy nieustannie słyszą, że mają lub nie świadomość pewnych problemów, i muszą się zastanawiać, czy świadomość to uczony synonim czuwania czy też bycie uważnym, a może po prostu posiadania umysłu. Pod kulturowym bagażem skrywa się jednak zasadnicze znaczenie słowa świadomość, które uznają współcześni neurobiologowie, biologowie, psychologowie czy filozofowie, nawet jeśli do badania tego zjawiska stosują różne metody i wyjaśniają je w różny sposób. Dla nich wszystkich świadomość najczęściej jest synonimem przeżycia umysłowego. A czym jest przeżycie umysłowe? To stan umysłu o dwóch charakterystycznych i powiązanych ze soba cechach: wyświetlane przezeń treści umysłowe są odczuwane i przyjmują jedną unikalną perspektywę. Dalsza analiza ujawnia, że ta szczególna perspektywa jest perspektywą konkretnego organizmu, w którym jest osadzony umysł. Czytelnicy widzący pokrewieństwo między pojęciami „perspektywa organizmu”, „Ja” i „podmiot” nie mylą się. Rację będą mieli także, jeśli dostrzegą, że „Ja”, „podmiot” i „perspektywa organizmu” odpowiadają czemuś dość uchwytnemu: rzeczywistości „posiadania”. Organizm posiada swój indywidualny umysł; umysł należy do swojego indywidualnego organizmu. My – ja, ty, każdy, kto jest świadomą jednostką – posiadamy organizm poruszany przez świadomy umysł.

Żeby te rozważania były jak najbardziej przejrzyste, musimy ustalić znaczenie kilku pojęć: umysł, perspektywa i odczucie. Umysłem, jak zdefiniowaliśmy wcześniej, nazywamy aktywne wytwarzanie i wyświetlanie obrazów powstających z faktycznej percepcji lub przywołania wspomnienia, bądź jednego i drugiego. Obrazy, które składają się na umysł, przepływają w niekończącym się korowodzie, opisując wszelkiego rodzaju aktorów i przedmioty, wszelkiego rodzaju działania i relacje, wszelkiego rodzaju atrybuty ujmowane w sposób symboliczny albo nie. Obrazy – wzrokowe, słuchowe, dotykowe, werbalne itd. – pojedynczo lub w kombinacji są naturalnymi nośnikami wiedzy, przenoszą wiedzę, jawnie wiedzę wyrażają.

Perspektywa odnosi się do „punktu widzenia”, którego rzecz jasna nie należy rozumieć tylko w kontekście zmysłów wzroku. Świadomość niewidomych ludzi również posiada perspektywę, ale nie ma to nic wspólnego z widzeniem. Mówiąc „punkt widzenia”, mam na myśli coś bardziej ogólnego: relacje, w jakiej ja pozostaję nie tylko wobec tego, co ja widzę, lecz również tego, co słyszę, dotykam, a także co ważne – nawet tego, co ja spostrzegam we własnym ciele. Mówię tu o perspektywie „właściciela” świadomego umysłu. Innymi słowy chodzi tu o perspektywę żyjącego organizmu wyrażaną w obrazach, które przepływają w jego własnym umyśle działającym wewnątrz tego organizmu.

W poszukiwaniu genezy perspektywy możemy posunąć się dzisiaj jeszcze trochę dalej. W stosunku do świata wokół nas standardowa perspektywa większości żywych organizmów jest w dużej mierze definiowana z pozycji głowy. Wynika to po części z usytuowania czujników zmysłowych – wzroku, słuchu, zapachu, smaku, a nawet równowagi – w górnej części lub na przednim zakończeniu ciała. A jako wyrafinowane stworzenia wiemy też oczywiście, że mózg mieści się w głowie!

Co ciekawe, w stosunku do świata wewnątrz naszych organizmów perspektywę zapewniają nam odczucia, które jednoznacznie ujawniają naturalny związek między umysłem i ciałem. Dzięki odczuciom umysł wie, automatycznie, bez zadawania pytań, że umysł i ciało istnieją razem, należą do siebie nawzajem. Odczucia w naturalny sposób wypełniają klasyczną pustkę, która oddziela ciała fizyczne od zjawisk umysłowych.

Co jeszcze trzeba powiedzieć o odczuwaniu w kontekście świadomości? Musimy podkreślić, że samoodniesienie nie jest opcjonalną cechą odczuwania, lecz jego cechą definiującą, nieodłączną, możemy posunąć się dalej: odczuwanie można uznać za fundamentalny składnik standardowej świadomości.

Jeżeli przez sagę o znaczeniu odczuć straciliśmy przypadkiem z oczu ten fakt, przypomnijmy też sobie, że wszystkie odczucia odzwierciedlają stan życia w ciele, niezależnie od tego, czy jest to stan pojawiający się spontanicznie, czy też wywołany pod wpływem emocji. Dotyczy to tak samo wszystkich odczuć uczestniczących w procesie tworzenia świadomych doznań.

Podsumowując, odczucia, które są nieustannie wyświetlane w umyśle i stanowią integralny składniki świadomości, mają dwa źródła. Jednym jest niekończące się zarządzanie życiem w ciele, co z konieczności odzwierciedla jego wzloty i upadki – dobrostan, złe samopoczucie, głód pożywienia i powietrza, pragnienie, ból, pożądanie, przyjemność. Jak widzieliśmy wcześniej, są to przykłady odczuć „homeostatycznych”. Drugim źródłem odczuć jest zbiór reakcji emotywnych, słabych lub silnych, wywołanych często przez treści umysłowe – obaw, radości i rozdrażnienia, które nawiedzają nas każdego dnia. Przejawiają się one w umyśle jako „odczucia emocjonalne” i stanowią część multimedialnej produkcji składającej się na wewnętrzne narracje. Wytwarzane nieustannie przez te dwa mechanizmy odczucia także są włączone do narracji, ale przede wszystkim są narzędziami wytwarzania świadomego doznania. W istocie homeostatyczna odmiana odczuć pomaga budować poziom zerowy naszego jestestwa.

Świadomość jest zatem szczególnym stanem umysłu będącym rezultatem procesu biologicznego, na który składa się wiele zdarzeń umysłowych. Aktywność wewnątrz ciała jest sygnalizowana poprzez interoceptywny układ nerwowy, wnosząc wkład w element odczuciowy, podczas gdy inne działania ośrodkowego układu nerwowego składają się na obrazy opisujące świat wokół organizmu i jego struktury mięśniowo-szkieletowej. Te elementy składowe łączą się w uporządkowany sposób, tworząc coś dość złożonego, a jednocześnie całkowicie naturalnego: doświadczenie umysłowe żywego organizmu uchwyconego, chwila po chwili, w akcie ujmowania w umyśle świata w sobie, i cud nad cudami, świata wokół siebie. Proces świadomy umieszcza życie toczące się w organizmie, wyrażone w kategoriach umysłowych, we własnych granicach fizycznych. Umysł i ciało otrzymują pełnoprawny tytuł współwłasności tego konglomeratu i nieustannie celebrują swoje szczęście lub pech, dopóki nie zapadną w sen.